بررسی بازخورد دختران تیزهوش نسبت به معلّم در پایه های مختلف تحصیلی

بررسی بازخورد دختران تیزهوش نسبت به معلّم در پایه های مختلف تحصیلی

چکیده 

در این مقاله بازخورد دختران نوجوان تیزهوش نسبت به معلّم در پایه های مختلف تحصیلی بررسی می شود . 423  دختر نوجوان تیزهوش در پایه های دوم راهنمایی تا چهارم نظری به یک پرسشنامه باز، دربارۀ ویژگیهای مطلوب یک معلّم پاسخ دادند. آزمون مجذور خی (X2) برای تحلیل امّاری به کار رفته و تفاوتهایی را در پایه ها و مقاطع تحصیلی در سطح 9/99% نشان می دهد. یافته ها وجود یک فهرست پنج بعدی (رفتاری ، شخصیّتی ، شناختی ، نگرشی و انگیزشی) را در مورد خصایص معلّم ویژه تأیید نمود. دختران تیزهوش در مقطع راهنمایی به ابعاد رفتاری ، شخصیّتی و نگرشی و در مقطع دبیرستان به ابعاد شناختی و انگیزشی توجّه می نمودند و با افزایش پایۀ تحصیلی ، توجّه به بعد رفتاری کاهش یافته اهمیّت ابعاد شناختی و انگیزشی افزایش می یافت. بازخورد دختران تیزهوش ایران با سایر کشورها  نسبت به معلّم ، تفاوتی ندارد. پیشنهادهایی برای امر تشخیص تیزهوش و گزینش معلّم در پایه های مختلف ارائه می گردد.

پیشینه مطالعاتی

توجّه به ویژگیهای مطلوب معلّم بخشی از مقولۀ وسیع بازخورد تحصیلی تیزهوش است. این بازخورد به معنای نگرش ، احساس و رفتار متناسب ، شامل عناصر مختلف و متعدّدی نظیر برنامۀ تحصیلی ، محتویات درسی ، امکانات و تسهیلات آموزشی ، سیاستها و استراتژیهای اساسی ، اسنّاد تحصیلی ، کانون نظارت تحصیلی و خصایص معلّمان مطلوب می گردد.

   نیاز به معلّم ورزیده بر اساس یک مطالعه در مورد دیدگاه سیاستگذاران ، مجریان و مسؤولین تعلیم و تربیت تیزهوش ، به 47% می رسد و پس از آن اهمیّت مختصّصان دیگر ( نظیر مشاور ، روانشناس ، برنامۀ ریز) با 37% و سپس مدیران تعلیم و تربیت با 16% مبرهن شده است.

   بر اساس یک مطالعۀ دیگر ، نیاز به معلّم مطلوب و ویژه در میان دختران تیزهوش بیش از پسران احساس می شود. یعنی پرورش ویژۀ تیزهوشان در میان دختران بر اساس نقش تعیین کننده و شگرف معلّم تحقّق می یابد و بی تردید این خلا موجب شکست هر گونه استراتژی و سیاستگذاری تربیتی ویژۀ خواهد شد.

   حتّی بر اساس مطالعات دیگر نشان داده شده است که موفّقیّت هر برنامۀ ویژۀ ارتباط مستقیم با قابلیّتها و تجارب معلّمان آن برنامه دارد.

یافته های فوق نشان می دهد که نظام پرورشی استعدادهای درخشان به ویژه در مقاطع تحصیلی اوّلیه و نیز در میان دختران تیزهوشی مبتنی بر وجود معلّمان مطلوب و ویژه است.

   پیش از این ، نقش پایۀ تحصیلی ، دوران تحوّل روانی ، فرهنگ ، جنسیّت و گرایش تحصیلی در بازخورد تحصیلی بررسی شده است و نتایج قابل توجّهی به دست آمده است.

   از سوی دیگر ویژگیهای مطلوب معلّم تیزهوشان در یک فهرست 5 بعدی (رفتاری ، شخصیّتی ، شناختی ، نگرشی و انگیزشی ) معلّمان موفّق به دست آمده است. این فهرست شامل عناصر زیر است:

الف- ویژگیهای رفتاری

1. مدیریّت و رهبری کلاس
2. کوشش و پشتکار در جهت کسب موفّقیّت
3. مهارتهای مربوط به روش تدریس مناسب
4. قابلیّت مشاوره و راهنمایی
5. فضای مطلوب برای ابراز عقاید با توجّه به استعدادها و تفاوتهای فردی

ب- ویژگیهای شناختی

1. هوش فوق العاده
2. اطّلاعات جامع در مورد افراد تیزهوش
3. آشنایی با برنامه ها و اسلوبهای جدید تعلیم و تربیت ویژۀ تیزهوش
4. وسعت اطّلاعات عمومی ، اختصاصی ، تحصیلات و سواد کافی

ج- ویژگیهای شخصیّتی

1. جذّابیّت شخصی( وقار ، احترام متقابل ، جدیّت ، قاطعیّت و ...)
2. نزاکت و ادب
3. آراستگی ظاهر
4. خوش مشربی و خوش برخوردی
5. شوخ طبعی
6. شخصیّت پویا و انعطاف پذیر( شرح صدر)
7. تمایز مسائل شخصی و شغلی

د- ویژگیهای نگرشی

1. فردی با عقاید پویا ، وسعت اندیشه و تفکّر( بدون تعصّب بیجا و غرض ورزی)
2. اعتقاد به اصل تفاوتهای فردی
3. نگرش منطقی
4. اعتقاد مثبت نسبت به پدیدۀ تیزهوشی
5. جهان بینی حتّی الامکان مشترک با تیزهوش

هـ - ویژگیهای انگیزشی

علایق و انگیزه های عمیق و گرم معنوی ، ارزشی ، فرهنگی

تاکنون مطالعه ای مستقلّ دربارۀ نقش پایه تحصیلی در خصایص معلّم مطلوب از دیدگاه دختران تیزهوش به عمل نیامده است. لذا مطالعۀ کنونی به عنوان تحقیق در رابطۀ میان پایۀ تحصیلی و اهمیّت به خصایص مطلوب( بر اساس فهرست 5 بعدی) از اهمیّت ویژۀ ای برخوردار است.

   تحقیق کنونی ، این مسأله را مورد مطالعه قرار می دهد که : آیا در پایه های تحصیلی ، توجّه دختران تیزهوش به ابعاد پنج گانه خصایص معلّم مطلوب ، تفاوت دارد؟

روش مطالعه

   این مطالعه بر روی 423 دانش آموز دختر تیزهوش در پایه های دوم راهنمایی تا چهارم نظری ( به ترتیب پایه : 70 نفر ، 85 نفر ،91 نفر ، 75 نفر ، 52 نفر و 50 نفر) انجام یافت. دانش آموزان مزبور در یکی از مراکز سازمان ملی پرورش استعدادهای درخشان مشغول به تحصیل می باشند.

   متغیّرهای پایه تحصیلی و خصایص معلّم مطلوب به ترتیب به عنوان متغیّرهای مستقلّ و وابسته مورد مطالعه قرار گرفتند و متغیّرهای هوش و جنسیّت نیز متغیّرهای کنترل بودند.

روش جمع آوری اطّلاعات بر اساس پرسشنامه هایی با سؤالات باز تشریحی بود که باید هر یک از دانش آموزان پنج خصوصیت معلّم مطلوب را ازدیدگاه خویش می نوشتند. این خصوصیات بر اساس فهرست پنج بعدی طبقه بندی می شدند.

روش اماری

به علّت طبقه ای بودن متغیّرها ، از روش تحلیل امّاری مجذور خی (x2) استفاده شد. این روش اماری برای مقایسۀ فهرست پنج بعدی در پایه های مختلف تحصیلی ، مقاطع تحصیلی راهنمایی و دبیرستان و نیز مقایسه بازخورد تیزهوشان ایران و جهان بکار رفت.

نتایج

مقایسۀ بازخورد دختران تیزهوش ایران با تیزهوشان سایر کشورها نشان می دهد که تفاوت معنی داری در دو دیدگاه وجود ندارد.(جدول الف)

جدول الف- جدول درصدی بازخورد تیزهوشان ایران و سایر کشورها نسبت به معلّم مطلوب

	رفتاری	شخصیّتی	شناختی	نگرشی	انگیزشی
تیزهوشان ایران	43	19	19	12	7
تیزهوشان سایر کشورها	52	14	22	8	4

   در میان دختران تیزهوش ایران ، ویژگیهای رفتاری (43%) ، شخصیّتی (19%) ، شناختی (19%) ، نگرشی (13%) و انگیزشی (17%) رتبه های اوّل تا پنجم را دارند.

   بازخورد تیزهوشان سایر کشورها نشان می دهد که همین رتبه بندی با اندکی جابجایی وجود دارد؛ یعنی ویژگیهای رفتاری (52%) ، شناختی(22%) ، شخصیّتی ( 14%) ، نگرشی )8%) و انگیزشی (4%) اولویتهای اوّل تا پنجم را تشکیل می دهند.

   بررسی بازخورد دختران تیزهوش نسبت به معلّم مطلوب نشان می دهد که در مقاطع تحصیلی راهنمایی و دبیرستان در سطح 999/0 = α تفاوت معنی داری وجود دارد. (52/40 = 2x و 07/0= ´ f) یعنی در میان بازخورد مزبور و مقاطع تحصیلی ارتباط مثبتی مشهود است. جدول (ب) نتایج درصدی این تفاوت را نشان می دهد:

جدول ب- جدول درصدی بازخورد تیزهوشان دختر نسبت به معلّم مطلوب در مقاطع راهنمایی و دبیرستان

	رفتاری	شخصیّتی	شناختی	نگرشی	انگیزشی
راهنمایی	46	13	20	14	6
دبیرستان	41	22	18	11	8

1. دانش آموزان مقطع راهنمایی تحصیلی بیش از مقطع دبیرستان به ویژگیهای رفتاری ، شخصیّتی و نگرشی اهمیّت می دهند. ( به ترتیب 46% در برابر 41% ، 20 % در برابر 18 % و 14 % در برابر 11% )
2. دانش آموزان دبیرستان بیش از راهنمایی به ویژگیهای شناختی و انگیزشی معلّم ، اهمیّت می دهند ( به ترتیب 22% در برابر 13% و 8 % در برابر 6%).

   بررسی بازخورد دختران تیزهوش در پایه های مختلف تحصیلی نشان داد که تفاوت معنی داری ( در سطح 9/99% ) میان بازخوردها بر حسب پایه های مختلف وجود دارد .( 252/101= 2x و 11/0 = F) یعنی میان بازخورد دختران تیزهوش نسبت به معلّم مطلوب و پایه تحصیلی رابطۀ معنی داری وجود دارد. در جدول (ج) نتایج درصدی تفاوتهای مزبور ارائه گردیده است.

جدول ج – نتایج درصدی مربوط به بازخورد دختران تیزهوش نسبت به معلّم مطلوب در پایه های تحصیلی مختلف

	رفتاری	شخصیّتی	شناختی	نگرشی	انگیزشی	انحراف معیار
دوم راهنمایی	50	11	23	10	6	04/16
سوم راهنمایی	44	14	18	18	6	78/12
اوّل دبیرستان	40	21	23	11	5	97/11
دوم دبیرستان	42	22	20	8	8	46/12
سوم دبیرستان	48	24	7	14	7	34/15
چهارم دبیرستان	34	22	20	12	12	10/8
میانگین	43	19	19	12	7
انحراف معیار	21/5	5	44/5	4/3	29/2

همآن گونه که جدول ج نشان می دهد یافته های زیر را می توان در تفاوتهای مربوط به بازخورد دختران تیزهوش نسبت به معلّم مطلوب در پایه های مختلف مشاهده نمود:

1. کلّیۀ پایه ها ، حیطۀ رفتاری را در اولوّیت قرار داده اند.
2. پایه دوم راهنمایی و سوم نظری بیش از سایر پایه ها به قلمرو رفتاری معلّم مطلوب توجّه دارند.(50% و 48%) و پایه چهارم نظری کمتر از سایر پایه ها به این حیطه توجّه دارد.
3. بیشترین توافق در پایه های تحصیلی مربوط به حیطه انگیزشی (29/2 = S.D) و بیشترین اختلاف نظر مربوط به حیطه شخصیّتی (44/5 = S.D) می باشد. و حیطه های نگرشی (40/3 = S.D) ، رفتاری (21/5 = S.D) و شناختی در میان آنها قرار می گیرند.
4. توجّه به حیطۀ شناختی با افزایش پایۀ تحصیلی ، تقریباً افزایش می یابد. ( به ترتیب 11% ، 14 % ، 21 % ، 22% ، 24 %،22%).
5. توجّه به حیطۀ شخصیّتی در پایه های دوم راهنمایی و اول نظری بیش از سایر پایه ها است و این توجّه در پایۀ سوم نظری به کمترین حد می رسد.
6. اهمیّت بعد نگرشی در پایه سوم راهنمایی بیش از همۀ و دوم نظری کمتر از همۀ می باشد.(18% و 8% )
7. با افزایش پایۀ تحصیلی تقریباً اهمیّت بعد انگیزشی نیز افزایش می یابد.( به ترتیب 6 % ، 6% ، 5% ، 8% ، 7 % ، 12%) بررسی پایه های تحصیلی نشان می دهد که :
8. پایۀ دوم راهنمایی پس از حیطه رفتاری به ترتیب به ابعاد شخصیّتی ، شناختی ، نگرشی و انگیزشی اهمیّت می دهد. (23% ، 11 % ، 10% ، 6% )
9. پایۀ سوم راهنمایی پس از حیطه رفتاری به ترتیب به ابعاد شخصیّتی ، نگرشی ، شناختی و انگیزشی اهمیّت می دهد.( 18% ،18% ، 14% ، 5%).
10. پایۀ اوّل نظری پس از حیطۀ رفتاری به ترتیب به ابعاد شخصیّتی ، شناختی ، نگرشی و انگیزشی اهمیّت می دهد.(23% ، 21% 11% ، 5%)
11. پایۀ دوم نظری پس از حیطه رفتاری به ترتیب به ابعاد شناختی ، شخصیّتی ، نگرشی و انگیزشی اهمیّت می دهد .(22% ، 20% ، 8% ،8%).
12. پایۀ سوم نظری پس از حیطه رفتاری به ترتیب به ابعاد شناختی ، نگرشی ، شخصیّتی و انگیزشی اهمیّت می دهد. (24% ،14% ، 7 % ، 7%)
13. پایۀ چهارم نظری پس از حیطۀ رفتاری به ترتیب به ابعاد شناختی ، شخصیّتی ، نگرشی و انگیزشی اهمیّت می دهد .(22 %، 20 % ، 12% ، 12%)
14. بیشترین پراکندگی و تنوّع ارزشی در پایۀ دوم راهنمایی (04/16= S.D) و بیشترین توافق ارزشگذاری به ابعاد پنج گانه در میان چهارم نظری ( 10/8 = S.D) دیده می شود و پایه های سوم نظری (32/15 = S.D) ، سوم راهنمایی (78/12= S.D) ، دوم نظری (46/12=S.D) و اول نظری (97/11= S.D) در میان آنها قرار می گیرند. بدین معنا که ارزش گذاری به ابعاد پنج گانه در پایه دوم راهنمایی قطبی تر از سایر پایه ها است حیطه رفتاری با 50% در مقابل حیطه انگیزشی با 6% قرار می گیرد. امّا در پایه چهارم نظری قطبیت کمتری دیده می شود. یعنی ابعاد پنج گانه اوزان متعادل تری می یابند. نظیر قطبیت مزبور در پایه سوم نظری نیز مشهود است؛ یعنی حیطۀ رفتاری با 48 % در برابر حیطه های شخصیّتی و انگیزشی با 7% قرار می گیرد.
15. پایه دوم نظری از سایر پایه ها به اوزان استاندارد (36/12= S.D) نزدیکتر است؛ یعنی ارزشگذاری استاندارد را می توان از ترجیحات تیزهوشان دوم نظری استنباط نمود. به ویژه این ارزشگذاری با استاندارد جهانی نیز تطابق بیشتری دارد؛ یعنی از دیدگاه دانش آموزان تیزهوش دختر در پایۀ دوم نظری ، حیطه های رفتاری ، شناختی ، شخصیّتی ، نگرشی و انگیزشی به ترتیب در اولویت قرار دارند و این همان چیزی است که در نقطه نظر تیزهوشان سایر کشورها نیز دیده می شود.

تفسیر

تجانس بازخورد دختران تیزهوش ایران با سایر کشورها نشان می دهد که ویژگیهای جهانی تیزهوش ، حدّاقل از لحاظ ارزشی و نگرشی و انگیزشی دربارۀ تیزهوشان ایرانی صادق است. این امر دلالت بر گزینش معتبر تیزهوشان کشور ما دارد که توسط « سازمان ملی پرورش استعدادهای درخشان» انجام می گیرد.

   اولویّت حیطۀ رفتاری با 43 % دلالت بر اهمیّت این حیطه از دیدگاه تیزهوش دارد. این حیطه اهمیّت عناصر مدیریّت و رهبری کلاس ، پشتکار و جدّیّت برای موفّقیّت مهارتهای تدریس ، توانایی مشاوره و راهنمایی و بالاخره ایجاد فضای مطلوب کلاسی برای ابراز عقاید را مبرهن می سازد. هر گاه این حیطه را با ابعاد شناختی و شخصیّتی جمع نماییم (81%) تا حدود زیادی تعیین کنندۀ موفّقیّت معلّم خواهد بود.

   تفاوت بازخورد دختران تیزهوش در دو مقطع تحصیلی راهنمایی و دبیرستان که تقریباً معادل دو مرحلۀ سازماندهی و عملیات ترکیبی ( تعادل) دورۀ سوم تحوّل شناختی است با ویژگیهای مراحل مزبور تجانس نشان می دهد. توجّه به جنبه های عینی و فاعلی یعنی ویژگیهای رفتاری ،شخصیّتی و نگرشی در مقطع راهنمایی ( با 80%) علاوه بر این که با نیازها و دیدگاهها و توانمندیهای ذهنی دختران تیزهوش در مرحله اول دوره سوم تحوّل شناختی تطابق دارد ، تعیین کننده موفّقیّت معلّمان نیز می باشد.

   در مقطع دبیرستان ( مرحلۀ دوم دورۀ سوم تحوّل شناختی) با 71% حیطه های شناختی و انگیزشی برتری نشان می دهند. یعنی در دبیرستان مهارتهای شناختی و علایق گرم و وسیع معنوی ، جایگزین ویژگیهای نگرشی و شخصیّتی می شود.در حالی که تیزهوشان دختر راهنمایی به شخصیّت و رفتار خاصّ معلّم توجّه به ویژۀ ای نشان می دهند.

   توافق کلّی تمامی پایه ها در مورد جنبۀ انگیزشی معلّم ، گویای انتظارات کم و بیش یکسانی است که از حیطه عاطفی و انگیزشی معلّم می رود ، گرچه به طور محسوسی این انتظار انگیزشی با افزایش پایه ازدیاد می یابد.

تفاوت دو پایۀ سوم راهنمایی و دوم نظری از لحاظ بعد نگرشی به حسّاسیّت دختران تیزهوش راهنمایی به ویژۀ پایه سوم نسبت به اعمال تبعیض و عدم تعادل است که در رفتار معلّم بروز می یابد. به نظر می رسد که این حسّاسیّت در پایۀ دوم نظری کاهش می یابد.

   بعد شناختی معلّم شامل اطّلاعات وسیع ، هوش فوق العاده و تیزهوش شناسی ، تخصص کافی در طیّ مراحل تحوّل تیزهوش اهمیّت افزونتری می یابد، به طوری که در پایه های دوم نظری تا چهارم نظری ، اولویّت دوم را تشکیل می دهد. به ویژۀ آنکه وسعت اطّلاعات عمومی و تخصصی معلّم با خصایص تیزهوش نیز هماهنگی دارد. این اهمیّت روبه تزاید گویای نیازهای شناختی و کنجکاوی ویژۀ تیزهوشان است که با گذشت سنّ افزایش می یابد.

   به نظر می رسد که از دیدگاه دانش آموزان پایۀ دوم راهنمایی و سوم نظری توانایی روش تدریس معلّم اهمیّتی خاصّ دارد. 

   از آن جایی که ویژگیهای شخصیّتی یک انسان کمتر از سایر ابعادش قابل تغییر است، لذا به نظر می رسد که یک فرد نتواند در کلّیه پایه های تحصیلی به عنوان یک معلّم ،موفّقیّت داشته باشد. زیرا یکی از نقاط اساسی تفاوت بازخوردهای دختران تیزهوش نسبت به معلّم در پایه های مختلف اختلاف نظر نسبت به بعد شخصیّتی معلّم است که بیش از سایر ابعاد ، پراکندگی (پراش) نشان می دهد.

پیشنهادها

بررسی یافته ها و نیز نتایج تفسیر گویای توصیه های زیر است:

روش تشخیص کنونی ، با تقویّت بیشتر برای گزینش مراکز آموزشی سازمان ملی پرورش استعدادهای درخشان ادامه یابد.

در گزینش معلّمان به ابعاد پنج گانه فهرست ، توجّه خاصّی مبذول گردد.

در امر آموزش ، از روش تدریس ویژۀ تیزهوشان استفاده شود.

حتّی الامکان از تدریس یک معلّم در پایه های مختلف تحصیلی اجتناب گردد.

تعلیم در پایه های اول تا چهارم نظری نیاز به فردی با ابعاد تقریباً جامع دارد.

معلّمانی که در مهارتهای رفتاری به ویژۀ در روش تدریس برجستگی خاصّی دارند، ترجیحاً در پایه های دوم راهنمایی و سوم نظری اشتغال یابند.

در هر پایه تحصیلی ، از معلّمی با ویژگیهای آن پایه استفاده شود.

معلّمان مقطع دبیرستان باید دارای بعد شناختی نیرومندی باشند.

همچنین معلّمان مقطع دبیرستان باید از برجستگی فرهنگی ، معنوی و ارزشی خاصّی برخوردار باشند.

پایه های دوم راهنمایی و اوّل نظری دارای وضعیّتی بحرانی هستند که مقتضی معلّمانی نیرومند همراه با تواناییهای شخصیّتی ویژه است. 

 

منابع 

• جیمز گالاگر ، مهدی زاده و رضوانی . (1367) ، آموزش کودکان تیزهوش ، آستان قدس رضوی.
• ناصرالدّین کاظمی حقیقی (1369) ،  بررسی تجربی بازخورد تحصیلی نوجوانان تیزهوش ، رسالۀ کارشناسی ارشد.
• ژان پیاژه ، محمود منصور ، پریرخ دادستان .(1369) ، تربیت ره به کجا می سپرد؟ انتشارات دانشگاه تهران.
• محمود منصور ، پریرخ دادستان ،(1367) ، دیدگاه پیاژه ، ژرف.
• دفتر مشاوره و راهنمایی سازمان ملی پرورش استعدادهای درخشان. (1368 )، روانشناسی تیزهوش.
• دفتر مشاوره و راهنمایی سازمان ملی پرورش استعدادهای درخشان .(1369) ، عواملموفّقیّت معلّمان.